Badania wykopaliskowe prowadzone w ramach projektu w dolinie subglacjalnej jezior Grodno i Plebanka rozpoczęto od stanowiska 29 w Paliwodziźnie. Wykopaliska przeprowadzone tutaj w sezonie 2017 objęły obszar 132,5 m2 jego powierzchni, co łącznie z terenem zbadanym w sezonie poprzednim (55 m2) daje 187,5 m2. Jest to jedynie niewielki fragment tego stanowiska, które ma powierzchnie około 3 ha, co sugeruje, że mogło mieć ono szczególne znaczenie dla społeczności zbieracko-łowieckich wczesnego holocenu i może stanowić jeden z najważniejszych tego typu obiektów na Pojezierzu Dobrzyńskim.
Również charakterystyka pozyskanego materiału zabytkowego przekonuje, że mamy tutaj do czynienia z miejscem wyjątkowym. Unikatowe dla osadnictwa mezolitycznego na terenach ziem polskich są bez wątpienia odkryte konstrukcje kamienne, które nie znajdują szerszych analogii na obszarze naszego kraju, a obiektów podobnego typu należy poszukiwać przede wszystkim na terenie Skandynawii. Do znalezisk z tego obszaru nawiązuje także charakterystyka odkrytych materiałów krzemiennych, a przede wszystkim obecność zbrojników w formie jednozadziorców.
W wyniku badań wykopaliskowych przeprowadzonych na stanowisku w Paliwodziźnie w sezonie 2017 odkryto 25 obiektów archeologicznych. Zdecydowana większość z nich to struktury kamienne różnego typu, związane najprawdopodobniej z działalnością ludności mezolitycznej. Sugestie tą uprawomocnia przede wszystkim towarzyszący im wczesnoholoceński materiał krzemienny, a także fakt wydatowania węgli pochodzących z jednego z obiektów na okres wczesnoborealny. Za antropogenicznym pochodzeniem tych konstrukcji przemawiają również rezultaty przeprowadzonych dotychczas badań geomorfologicznych i paleopedologicznych. Wstępnie, wyróżnione struktury kamienne można podzielić na trzy typy:
- obiekty w formie luźnego bruku,
- obiekty w formie bardziej zwartego bruku,
- obiekty z dookolnym układem kamieni
Ryc. 1. Konstrukcje kamienne obiektu 26 (strop)
Na tym etapie badań trudno jednoznacznie wyrokować o funkcji odkrytych konstrukcji kamiennych. Nie można również definitywnie wykluczyć naturalnego pochodzenia niektórych z nich. Biorąc jednak pod uwagę sposób rozprzestrzenienia materiałów krzemiennych i otrzymaną datę C14, ich związek z działalnością ludności mezolitycznej wydaje się być bardzo prawdopodobny. Duża ilość spalenizny w warstwie, obecność pirytów oraz osmolonych kamieni wskazuje, że możemy mieć tu do czynienia z kompleksem palenisk lub (co może nawet bardziej prawdopodobne) piecowisk wykorzystywanych do pozyskiwania smoły drzewnej. Za tą sugestią przemawia dodatkowo fakt odkrycia obiektu zawierającego dużą ilość spalenizny, resztki kory oraz zżużlone węgle drzewne (ob. 14), przypominające rezultat przeprażenia wkładu kory brzozowej podczas procesu produkcji dziegciu metodą bez użycia naczyń ceramicznych. Problem ten zostanie definitywnie rozwiązany na drodze planowanych analiz chemicznych, kolejnych datowań 14C oraz przyszłych badań wykopaliskowych.
Ryc. 2. Obiekt 14 i jego wypełnisko: A – rzut połowy obiektu na granicy wykopów 3100/8650 DE i 3100/8650 CW; B – zaokrąglenie powierzchni „wkładu” wskazujące, że zalegał w jakimś pojemniku; C – resztki kory drzewnej; D – przeprażona treść sugerowanego „wkładu” piecowego; E – struktura porowata przeprażonego materiału
Obok opisanych struktur kamiennych w trakcie tegorocznych badań na terenie stanowiska odkryto także dwie jamy gospodarcze wstępnie datowane na wczesną epokę brązu, jedną związaną z kulturą łużycką oraz trzy dołki posłupowe. Najciekawszy pośród nich jest obiekt 15, który posiadał zbliżony do prostokąta profil poprzeczny (Ryc. 3) i zawierał relatywnie dużo artefaktów z wczesnej epoki brązu.
Ryc. 3. Profil obiektu 15.
Warto tutaj również zwrócić uwagę na odkrycia dokonane w jedynym założonym w tym sezonie wykopie torfowym, uzupełniające dane pozyskane w sezonie poprzednim. Jak wskazują rezultaty analizy zarejestrowanych nawarstwień, zidentyfikowano tutaj pozostałości po osadnictwie mezolitycznym w strefie zabagnionej (przyjeziornej) obozowiska, funkcjonującego być może, w momencie okresowego opadnięcia poziomu wody Jeziora Grodno. Jeżeli poczyniona interpretacja jest poprawna, zebrane materiały zabytkowe (krzemienie, duża ilość węgli drzewnych, prawdopodobny zabytek drewniany) nie znajdują się na złożu wtórnym (nie są w warstwie spływowej), ale w kontekstach pierwotnych. Odkrycie tego typu punktu osadniczego stawiałoby Paliwodziznę 29 pośród najważniejszych stanowisk mezolitycznych z obszaru Polski i Europy. Potwierdzenie tej hipotezy wymaga jednak przeprowadzenia kolejnych, zakrojonych na większą skalę badań wykopaliskowych oraz wykonania datowań 14C (jedną z prób z warstwy zawierającej węgle pobraną w sezonie poprzednim wydatowano już na okres preborealny).